برای روشن شدن آنچه در تصویب ISA برای یک دوره 10 ساله اتفاق افتاده و نسبت واقعی آن با برجام، نظر به اهمیت ادبیات به کار رفته در توافق هسته‌ای و مواضع مقامات ایرانی و آمریکایی، نیازمندیم تحلیل خود را از توافق ژنو که در آذماه 1392 به امضا رسید و در واقع مقدمه برجام بود، آغاز کنیم. در بند هفتم از تعهدات 1+5 در توافق ژنو،‌ آمریکایی‌ها به صراحت متعهد شده بودند که تحریم جدید هسته‌ای اعمال نکنند:

The U.S. Administration, acting consistent with the respective roles of the President and the Congress, will refrain from imposing new nuclear-related sanctions.(2)

منتهی مدت اندکی پس از توافق، دولت اوباما شروع به اعمال تحریم های جدید هسته‌ای علیه افراد حقیقی و حقوقی ایرانی کرد و 37 فرد و نهادی را که قبلا تحریم نبودند، وارد لیست SDN کرد و تحریم نمود. در آن زمان، هنگامی که کارشناسان به نقض توافق ژنو توسط آمریکا اعتراض کردند، متولیان توجیه این امور در دولت یازدهم، استدلال می‌کردند که آمریکا متعهد شده است «قانون تحریمی جدید وضع نکند» و افزوده شدن افراد و نهادهای ایرانی به لیست تحریم،‌ در واقع «اجرای» تحریم‌های گذشته است،‌ لذا توافق نقض نشده است. اتحادیه اروپا نیز دست به همین اقدام زد و 17 فرد و نهاد ایرانی را تحریم کرد، اما آقای عباس عراقچی با همان استدلال فوق‌الذکر، این تحریم ها را ناقض توافق ژنو ندانست:‌«اجرای تحریم‌های گذشته خلاف توافق نامه جدید نیست».(3) 24 آذرماه 92 اما راقم این سطور طی یادداشتی در پاسخ به این توجیه دکتر عراقچی استدلال کرد «این سخن درست است که در 12 دسامبر «قانون جدید تحریم وضع نشده»، اما دوباره متذکر می شویم که در توافقنامه، این دولت آمریکاست که متعهد شده تحریم جدید تحمیل (Impose) نکند. یعنی نه تنها کاخ سفید در حوزه اختیاراتش، نباید بر مصادیق تحریم افزوده و دایره اعمال تحریم را گسترش دهد، بلکه حتی اگر کنگره آمریکا قانونی مبنی بر تحریم تصویب کرد، دولت طبق توافقنامه در چارچوب اختیاراتش باید از تحمیل آن خودداری کند؛ بدین معنی که رئیس جمهور آمریکا باید در صورت تصویب تحریم جدید در کنگره، آن را وتو کند مگر اینکه با تصویب مجدد دو سوم نمایندگان، «اختیار عدم اعمال» نداشته باشد. اما در تحریم های 12 دسامبر شاهدیم که هنوز نوبت به کنگره نرسیده، دولت در چارچوب اختیارات خود، افراد و شرکت‌های جدیدی را تحریم کرده است و این دقیقا بر خلاف تعهدی است که آمریکا در توافقنامه ژنو داده است. به عبارت دیگر، هم اکنون دولت آمریکا وضعیت فرد یا شرکت A را از «عدم تحریم» به «تحریم»‌ تغییر داده و این چیزی جز «تحریم جدید» نیست که کاخ سفید تعهد کرده بود از آن اجتناب کند».(4)

با این وجود، آمریکا بعد از آن نیز به «اجرای تحریم‌های جدید هسته‌ای» ادامه داد و دوستان دولت یازدهم، با این استدلال که قانون تحریمی جدیدی وضع نشده است، در برابر این تحریم‌ها سکوت کردند.

زمان گذشت و وقتی توافق موقت ژنو پایان یافت و کار به امضای برجام رسید، در ماده 26، تعهد آمریکایی‌ها در توافق ژنو مبنی بر اعمال نکردن تحریم‌های جدید هسته‌ای، عینا تکرار شد:

The U.S. Administration, acting consistent with the respective roles of the President and the Congress, will refrain from imposing new nuclear-related sanctions.(5)

در همان ایام، یکی از بحث های جدی این بود که اگر دولت یازدهم افزوده شدن افراد و نهادهای جدید به لیست تحریم را تحریم جدید نمی‌داند و معتقد است صرفا در صورت وضع قانون جدید، توافق نقض شده است، آیا وضع مجدد تحریم‌های هسته‌ای ISA را که دوره تعیین شده برای آن در پایان 2016 به اتمام می‌رسد، از نظر دولت نقض برجام خواهد بود یا خیر. که در پاسخ به این سوال، هم شخص دکتر ظریف و هم آقای تخت روانچی به صراحت تمدید قانون ISA را ناقض برجام خواندند. دکتر ظریف در پیشگاه نمایندگان ملت گفت:‌«قانونی هست به نام ISA که این قانون در پایان سال 2016 مدتش تمام می‌شود. یک گروهی از سناتورها و نمایندگان مجلس (آمریکا) به دنبال تمدید آن هستند. ما هم به دولت آمریکا تذکر دادیم که باید برجام رعایت شود و تمدید قانون ISA مغایر با برجام است».(6)

این موضع دکتر ظریف، کاملا با موضع قبلی ایشان و تیمشان هماهنگ بود. این دوستان هرچند افزوده شدن افراد و نهادهای جدید به لیست تحریم را تحریم جدید نمی‌دانستند، اما از نظرشان اعمال مجدد یک قانون منقضی شده، تحریم جدید محسوب شده و ناقض برجام بود. علت نیز روشن است و همچنان از نظر ما این مورد نیز ناقض توافق است. در آمریکا برخی قوانین عمر مشخص دارند و در آنها قید می شود که دقیقا در چه زمانی اعتبار آنها پایان می یابد. اگر مبانی سیاسی-حقوقی آن قانون از نظر هیئت حاکمه آمریکا ساری و جاری باشد، آن قانون را مجددا وضع می‌کنند و یا حتی در آن جرح و تعدیل و حذف و اضافه نیز انجام می‌دهند؛‌چنانکه قانون ISA فعلی، با آنچه در ابتدا تحت عنوان قانون داماتو مشهور شد، تفاوت‌های جدی دارد. از جمله اینکه لیبی نیز در قانون اولیه مشمول تحریم‌های مندرج در داماتو بود و در سال 2006 از آن خارج شد. در سال 2010 نیز طی قانون CISADA، تحریم‌های قانون ISA‌ علیه ایران گسترش یافت و به بهانه هسته‌ای موارد متعددی به آن اضافه شد.

اما در برجام، بر اساس تعهد بین‌المللی آمریکا، مبنای سیاسی-حقوقی «وضع» تحریم‌های هسته‌ای از میان برداشته شد و همانگونه که قانون داماتو درباره لیبی پایان یافت، و همانگونه که CISADA قانون ISA‌ علیه ایران را به بهانه هسته‌ای گسترش داد، با انقضای دوره ISA، آمریکا طبق تعهدش حق اعمال مجدد تحریم‌های هسته‌ای را نداشت. واقعیت این است که آمریکایی‌ها تا امروز نه تنها به طیف وسیعی از تعهدات ایجابی خود در برجام عمل نکرده‌اند و تحریم‌هایی که باید برمی‌داشتند، همچنان پابرجا هستند، بلکه تعهدات سلبی خود را نیز زیرپا می‌گذارند و آنچه را باید انجام ندهند، انجام می‌دهند. طبق نص صریح بند 26 برجام، آمریکایی‌ها حتی اگر می‌خواستند تحریم‌های ISA‌ را مجددا برای دوره‌ای دیگر وضع کنند،‌ باید تحریم‌های مشخصا هسته‌ای را از متن خارج می‌کردند، اما این کار را نکرده‌ و در واقع، برخلاف برجام، تحریم‌های جدید هسته‌ای وضع کرده و برجام را نقض کردند.

امروز در کمال تعجب، کسانی که پس از توافق ژنو، اجرای قوانین تحریم را ناقض تعهد آمریکا نمی‌دانستند و می‌گفتند اگر قانون جدید وضع شود، نقض توافق است، امروز موضعی دقیقا متناسب با شرایط جوی حاکم بر آمریکا اتخاذ کرده اند و می گویند «خیر، وضع قوانین ناقض تعهد نیست، بلکه آمریکا متعهد شده است قانون را اجرا نکند»! از این آقایان سوال باید کرد که لطفا بفرمائید چه چیزی را نقض برجام «می‌دانید» و قرار است در قبال آن واکنش نشان دهید!

تاسف‌بار از همه، مواضع اخیر در رابطه با ISA، موضع آقای حمید ابوطالبی معاون سیاسی دفتر آقای روحانی است که به دلیل حضورش در تسخیر لانه جاسوسی، آمریکایی ها به او ویزا ندادند تا سفیر آقای روحانی در سازمان ملل شوند. ایشان گفته‌اند «اگر برجام تعهدی چند جانبه است، نقض آن توسط یکی از اعضا (آمریکا) را نمی‌توان یک‌جانبه با نقض پاسخ گفت بلکه هر نقضی، اقدام علیه تمامی متعهدین خواهد بود. مشروع‌ترین و شدیدترین روش مقابله با هر نقض برجام، برخورد هماهنگ، پاسخ شدید و یکپارچه تمامی متعهدین و اقدام براساس اجماع و انزوای ناقضان است».(7)

توجیهات آقای ابوطالبی برای سکوت ایران در قبال نقض برجام توسط آمریکا دو ایراد بزرگ دارد. نخست اینکه سخن ایشان بر خلاف متن برجام است. ایران در همان ماده 26 برجام متذکر شده که اعمال تحریم‌های جدید هسته ای را زمینه‌ای برای توقف انجام تعهدات خود در برجام تلقی خواهد کرد:

Iran has stated that it will treat such a re-introduction or re-imposition of the sanctions specified in Annex II, or such an imposition of new nuclear-related sanctions, as grounds to cease performing its commitments under this JCPOA in whole or in part.

بعد از صدور قطعنامه 2231 نیز تهران طی نامه‌ای به سازمان ملل متحد تصریح کرد که « در برجام به وضوح تصریح شده است که اتحادیه اروپایی و آمریکا هر دو از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌ها و اقدامات محدودیت ساز که منطبق با برجام رفع شده‌اند، خودداری خواهند ورزید. تفاهم بر آن است که بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم ها و اقدامات محدودیت ساز از جمله از طریق تمدید، به مثابه عدم پایبندی اساسی خواهند بود که ایران را از تعهداتش به طور جزئی یا کلی معاف خواهد ساخت».(8)

اما اینکه آقای ابوطالبی گفته‌اند اجماع حاصل شود و ناقضان برجام منزوی شوند، منظورشان این است که ایران و اروپا توافق را ادامه دهند، به نقض آمریکا توجه نکنند و نهایتا یک بیانیه مشترک علیه تحریم‌های جدید بدهند که «آمریکا! خیلی کار بدی کردی!». این موضع‌گیری کودکانه، حقیقتا مایه شگفتی است. به این برادر بزگوار باید گفت آمریکا از نظر ایران در انزوا بود. آمریکا جایگاه و اندازه‌ای در سیاست خارجی ایران نداشت و هیچ غلطی نمی‌توانست بکند و نتوانسته است. شما بودید که آمریکا را از انزوا خارج کردید و در جایگاه کدخدا نشاندید. مدعی شدید که با مذاکره دوجانبه می‌توان سوء تفاهم‌ها را رفع کرد و به برد-برد رسید. اگر بنایتان بر انزوای آمریکا بود و انتظاری درباره لغو تحریم‌ها و اعمال نشدن تحریم‌های جدید نداشتید، با دیگران توافق می‌کردید تا آمریکا در انزوا باقی می‌ماند. آمریکا همه آن چیزی که از مذاکره می‌خواست، خود مذاکره بود تا به جهان بگوید در محاسبات ایران نیز از انزوا خارج شد و «ایران هم پای میز آمد». شما از عزت ملت هزینه کردید تا تحریم‌ها را رفع کنید؛ اکنون که با لغو نشدن تحریم‌ها و وضع تحریم‌های جدید مواجه هستید، می‌گوئید توافق را با دیگران ادامه دهیم تا آمریکا منزوی شود؟ راه منزوی کردن آمریکا تبدیل برجام به یک تعهد یک جانبه از سوی ایران نیست. راه منزوی کردن آمریکا این است که کسانی که به آمریکا اعتماد کردند، بیانیه بدهند و یک کلمه بگویند «درباره آمریکا اشتباه کردیم، نمی‌توان به آمریکا اعتماد کرد و با واشنگتن بازی برد-برد انجام داد»؛ نگاه‌ها را متوجه درون کنند، دشمن و برنامه های آن را بشناسند و برای مقابله با آن برنامه‌ریزی کنند. تا لااقل تجربه تاریخی برجام، بخشی از خسارات وارده بر کشور در نتیجه این اعتماد به آمریکا را جبران کند. شاید اگر آمریکا مذاکره را برای مذاکره می‌خواست،‌ کسانی در داخل ایران نیز توافق را برای توافق می‌خواهند. توافق برای توافق، یعنی اینکه نه تحریمی لغو شود و نه از وضع تحریمی جلوگیری شود، بلکه صرفا متنی باشد برجام نام، تا دستمایه مانورهای سیاسی در داخل شود. غافل از اینکه بازی با نام برجام، تاریخ مصرف دارد.